Zeki Müren Filmi Davasıyla Gündeme Gelen Ölüm Sonrası Kişilik Hakları

Zeki Müreni'in Mirasına Hukuki Koruma

Türk sanat müziğinin efsanevi ismi Zeki Müren'in hayatını konu alan ve yapımcı Mustafa Uslu tarafından "Adım Saklı Kalsın" adıyla hazırlanan filmin tanıtımı, mahkeme kararıyla yasaklandı. Sanatçının mirasçıları konumundaki Mehmetçik Vakfı ve Türk Eğitim Vakfı'nın açtığı dava sonucunda mahkeme, yalnızca filmin gösterimini engellemekle kalmadı; tanıtım fragmanının bulunduğu flaş belleğin "gizli delil" olarak mahkeme kasasında muhafaza edilmesine karar verdi. Bu olayın ardında yatan hukuki meseleler, Türk hukukunda kişilik haklarının ölüm sonrası korunması ve mirasçıların bu konudaki yetkileri açısından önemli bir emsaldir.

Kişilik Haklarının Ölüm Sonrası Koruması

Türk Medeni Kanunu'nun 24. maddesi, kişilik haklarının korunması bakımından temel düzenlemeyi içermektedir. İlk fıkrada belirtildiği üzere: "Hukuka aykırı olarak kişilik hakkına saldırılan kimse, hakimden, saldırıda bulunanlara karşı korunmasını isteyebilir." Bu düzenleme yaşayan kişiler için açık olmakla birlikte, maddenin üçüncü fıkrası ölmüş kişilerin kişilik haklarına da koruma getirmektedir: "Ölenin kişilik hakkı, yakınlarının şikayeti üzerine korunabilir. Yakını bulunmayan kimsenin kişilik hakkına yapılan saldırılar üzerine, savcılık şikayette bulunur."

Bu hüküm, kişilik haklarının salt yaşayan bireylere özgü olmadığını, insanın ölümünden sonra da hatırasının ve onurunun hukuki koruma altında bulunduğunu açıkça göstermektedir. Doktrinde bu düzenleme, "postmortem kişilik hakları koruması" olarak ifade edilir ve özellikle üç temel alanda ortaya çıkar:

1. Ad ve Kimlik Hakkı: Ölen kişinin adının, kimliğinin ve kamusal imajının haksız kullanımına karşı koruma.

2. Şeref ve Haysiyet Hakkı: Ölen kişinin hatırasının, itibarının ve onurunun korunması; karalayıcı, aşağılayıcı veya gerçek dışı sunumların önlenmesi.

3. Özel Yaşamın Gizliliği: Ölen kişinin özel hayatına, mahrem bilgilerine ve hassas yaşam detaylarına ilişkin bilgilerin izinsiz paylaşımının engellenmesi.

Zeki Müren davasında, mirasçı vakıfların başvurusu TMK m. 24/3 kapsamında değerlendirilmiştir. Vakıflar, Müren'in "yakını" sıfatıyla hareket etmese de, vasiyet yoluyla mirasçı konumuna gelmiş olmaları nedeniyle dava açma ehliyetine sahiptir.

Mirasçılık ve Vakıfların Hukuki Konumu

Zeki Müren'in tüm mal varlığını vasiyeti gereği Mehmetçik Vakfı ve Türk Eğitim Vakfı'na bırakmış olması, bu davada kritik bir hukuki husus oluşturmaktadır. Türk Miras Hukuku sisteminde, mirasçılık yalnızca mal varlığı haklarını değil, aynı zamanda mirasbırakanın manevi haklarını koruma yetkisini de içermektedir.

Mirasçıların Kişilik Hakları Korumasındaki Yetkisi

TMK m. 24/3 hükmü "yakınlar"dan söz etmektedir. Yargıtay içtihatlarına göre yakınlar kavramı geniş yorumlanır ve sadece kan hısımlığı değil, mirasbırakanla güçlü manevi bağ bulunan kişileri de kapsar. Ancak burada daha önemli bir husus, mirasçıların mirasbırakanın malvarlığı haklarıyla birlikte manevi haklarını koruma yetkisini de devralmasıdır.

Vasiyet yoluyla tüm malvarlığını devralan vakıflar, halefiyet ilkesi gereği mirasbırakanın yerine geçmiş sayılır. Bu nedenle, Zeki Müren'in kişilik haklarının korunması talebi, yalnızca yakınlık bağına değil, aynı zamanda mirasçılık sıfatına da dayanmaktadır. Bu durum, vakıfların maddi haklarla birlikte manevi hakları koruma konusunda da yetkili olduklarını göstermektedir.

İhtiyati Tedbir Kararı ve Hukuki Dayanakları

Mahkemenin verdiği ihtiyati tedbir kararı, Hukuk Muhakemeleri Kanunu (HMK) m. 389 vd. hükümlerine dayanmaktadır. Tedbir, davacının hakkının ihlal edilmesi veya zarar görmesi tehlikesini önlemek amacıyla, talep edilmiştir. Zeki Müren davasında mahkemenin değerlendirmesine konu olabilecek temel unsurlar şunlardır:

1. Hak İhlali Tehlikesi: Filmin gösterime girmesi halinde Müren'in kişilik haklarının telafisi güç şekilde ihlal edilme olasılığı.

2. Aciliyet: Tanıtım filminin çeşitli festivallerde gösterime sunulması ve filmin tamamlanma sürecinin devam ediyor olması nedeniyle acil müdahale gerekliliği.

3. Giderilemez Zarar: Film bir kez gösterime girdikten sonra ortaya çıkacak itibar zedelenmesinin ve yanlış temsil edilmenin telafisinin imkansız oluşu.

Mahkeme, bu unsurları tespit ederek yalnızca gösterim yasağı değil, aynı zamanda tanıtım fragmanının flaş belleğinin "gizli delil" olarak mahkeme kasasında muhafaza edilmesine karar vermiştir.

Fikri Mülkiyet Hakları Boyutu

Biyografik film yapımında kişilik hakları korumasının yanı sıra, telif hakları da kritik bir rol oynar. 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu (FSEK), eser sahibinin haklarını düzenlemekte ve bu hakların korunma süresini belirlemektedir.

FSEK m. 27'ye göre, bir eserin mali hakları eser sahibinin ölümünden itibaren 70 yıl süreyle korunur. Bu haklar mirasçılara geçer ve sahibinin izni olmadan eserin kullanılması, çoğaltılması veya yayılması hukuka aykırıdır.

Zeki Müren'in müzik eserleri, şarkı sözleri, besteleri ve icraları FSEK kapsamında korunmaktadır. Film yapımında bu eserlerin kullanılması halinde:

• Eser sahibinin (Müren'in) mirasçılarından izin alınması zorunludur.
• İcra sanatçısı olarak Müren'in seslendirdiği kayıtların kullanımı için komşu hak sahiplerinden (plak şirketi, yapımcı vb.) de izin gerekir.
• Telif hakkı ihlali halinde hem maddi hem manevi tazminat talep edilebilir.

Bu davada, yapımcının hangi ölçüde telif haklarını gözeterek film hazırladığı henüz netlik kazanmamıştır. Ancak mirasçı vakıfların, hem kişilik hakları hem de fikri mülkiyet hakları ihlali gerekçesiyle dava açma yetkisi bulunmaktadır.

Biyografik Filmler ve İfade Özgürlüğü Dengesi

Biyografik film yapımı, Anayasa'nın 26. maddesinde güvence altına alınan düşünce ve ifade özgürlüğü kapsamında değerlendirilir. Sanat özgürlüğü, genel olarak yaratıcı faaliyetlerin sınırlanmamasını ve sanatsal ifadenin korunmasını gerektirir. Ancak bu özgürlük mutlak değildir; başkalarının hak ve özgürlüklerini ihlal etmemek kaydıyla kullanılabilir.

Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (AİHM) içtihatları, ifade özgürlüğü ile kişilik hakları arasında hassas bir denge kurulması gerektiğini vurgulamaktadır. AİHS'in 8. maddesi (özel yaşama saygı hakkı) ile 10. maddesi (ifade özgürlüğü) arasındaki çatışmalarda şu kriterler gözetilir:

1. Kamu Yararı: Konunun toplumsal önemi ve kamunun bilgi edinme hakkı.

2. Doğruluk ve Dürüstlük: İfade edilen bilgilerin gerçeğe uygunluğu, araştırma yapılıp yapılmadığı.

3. Zarar Verici Etki: İfadenin kişinin itibarına, özel hayatına verdiği zarar.

4. Rıza ve İzin: Kişinin veya mirasçılarının rızası olup olmadığı.

Zeki Müren davasında, yapımcı tarafın savunması muhtemelen sanat özgürlüğü ve kamunun bilgilenme hakkına dayanacaktır. Ancak mahkemenin ihtiyati tedbir kararı vermesi, bu aşamada kişilik hakları korumasına öncelik tanındığını göstermektedir. Esas hakkında karar verildiğinde, mahkeme bu iki değer arasında somut olaya uygun bir denge kuracaktır.

Emsal Kararlar ve Karşılaştırmalı Hukuk

Türk yargı sisteminde biyografik film yapımına ilişkin sınırlı sayıda emsal karar bulunmaktadır. Ancak benzer nitelikteki bazı davalar, bu konuda yol gösterici olabilir:

1. Ünlü Kişilerin Adının Kullanımı: Yargıtay, ünlü kişilerin adı ve imajının ticari amaçlarla izinsiz kullanımını defalarca hukuka aykırı bulmuştur. Özellikle reklam ve tanıtım faaliyetlerinde kişinin açık rızası aranmaktadır.

2. Özel Yaşamın Gizliliği: Ünlü kişilerin özel yaşamlarına ilişkin yayınlar konusunda Yargıtay, "ünlü olma" durumunun mutlak bir aleniyet yaratmadığını, özel yaşam alanının korunması gerektiğini içtihat etmiştir.

3. Gerçek Dışı Temsil: Bir kişinin gerçeğe aykırı şekilde gösterilmesi, karikatürize edilmesi veya yanlış temsil edilmesi, kişilik hakları ihlali oluşturur.

Karşılaştırmalı hukukta, özellikle ABD ve İngiliz hukuk sistemlerinde "right of publicity" (tanıtım hakkı) kavramı gelişmiştir. Bu hak, kişinin adının, imajının, sesinin ve diğer kimlik unsurlarının ticari değerini korur ve ölümden sonra da belirli bir süre (bazı eyaletlerde 70 yıla kadar) korunur. Türk hukukunda bu hak, kişilik hakları ve fikri mülkiyet hakları çerçevesinde dolaylı olarak koruma görmektedir.

Davada İspat ve Delil Meseleleri

Kişilik hakları ihlali davalarında ispat yükü, genel kural olarak davacıya aittir. Ancak bu davalarda ispat kolaylığı sağlanmış olup, aşağıdaki hususların kanıtlanması yeterlidir:

1. İhlal Fiilin Varlığı: Filmin yapıldığı, tanıtımının gösterildiği ve mirasbırakanın hayatını konu aldığı.

2. Hukuka Aykırılık: İznin alınmadığı veya yanlış temsil edildiği.

3. Zarar İhtimali: İtibar kaybı, yanlış algı oluşumu gibi zararların doğabileceği.

Zeki Müren davasında, yapımcının hiçbir aşamada mirasçı vakıflarla iletişime geçmediği iddiası, hukuka aykırılığın tespiti açısından önemlidir. Fragmanın "gizli delil" olarak mahkeme kasasında saklanması kararı ise, delil tespiti ve muhafaza edilmesi açısından HMK m. 405'e uygun bir önlemdir.

Tazminat ve Yaptırımlar

Kişilik hakları ihlali tespit edilirse, mahkeme şu yaptırımları uygulayabilir:

1. Tecavüzün Önlenmesi (TMK m. 24/1): Filmin gösteriminin durdurulması, tanıtımın yasaklanması.

2. Tecavüzün Ref'i: Kopyaların toplanması, imhası.

3. Manevi Tazminat (TMK m. 25): İhlal nedeniyle duyulan üzüntü, elem ve ıstırabın karşılığı olarak mirasçılara tazminat ödenmesi.

4. Maddi Tazminat: Telif haklarının ihlali durumunda FSEK m. 68 vd. uyarınca maddi zarar tazmini.

5. Haksız Kazancın İadesi: Filmin ticari kazanç sağlaması halinde bu kazancın mirasçılara verilmesi.

Vakıfların açtığı davada, ihtiyati tedbir kararı ilk aşamadır. Esas hakkındaki karar, filmin tamamının izlenmesi, içeriğin değerlendirilmesi ve tarafların tüm delillerinin incelenmesi sonucunda verilecektir.

Yapımcılar ve Sanatçılar İçin Yol Haritası

Bu dava, biyografik film yapımında dikkat edilmesi gereken hukuki asgari şartları gözler önüne sermektedir:

1. Mirasçılardan Açık İzin: Henüz telif hakları süresi dolmamış veya kişilik hakları koruması devam eden kişilerin hayatını konu alan yapımlarda, mirasçılardan yazılı izin alınmalıdır.

2. Senaryo Onayı: Filmin senaryosu, çekim öncesi mirasçılara sunulmalı ve onay alınmalıdır.

3. Yanlış Temsile Karşı Özen: Gerçeklere aykırı, karalayıcı veya aşağılayıcı içerik bulunmamalıdır.

4. Telif Haklarının Gözetilmesi: Eser sahiplerinin müzik, metin ve diğer eserlerinin kullanımı için FSEK uyarınca lisans alınmalıdır.

Sonuç ve Değerlendirme

Zeki Müren filminin yasaklanması kararı, Türk hukukunda kişilik haklarının ölüm sonrası korunmasının ciddiyetle ele alındığını göstermektedir. TMK m. 24 ve ilgili düzenlemeler, mirasçılara mirasbırakanın manevi değerlerini koruma konusunda güçlü yetkiler tanımaktadır. Bu dava, sanat özgürlüğü ile kişilik hakları arasındaki hassas dengeyi de gözler önüne sermektedir. Film yapımcıları ve sanatçılar açısından bu dava, önemli bir uyarı niteliği taşımaktadır: İzinsiz ve hukuka aykırı biyografik yapımlar, yalnızca yasaklanmakla kalmaz, aynı zamanda ağır tazminat yükümlülüklerine de yol açabilir. Dolayısıyla, mirasçılarla diyalog kurmak, hem yasal hem de etik açıdan zorunludur. Zeki Müren gibi sanatçıların mirası, yalnızca müzikal eserleriyle değil, hukuki koruma altındaki kişilik haklarıyla da yaşamaya devam etmektedir.